Kamusal Alanlar Neresi? Sınırları Kim Çiziyor?
“Kamusal alanlar neresi?” sorusu, yalnızca coğrafi bir işaretleme değil, iktidarın görünmez sınırlarını ifşa eden bir testtir. Sokaklar, meydanlar, parklar, sahiller, kütüphaneler, kültür merkezleri, pazar yerleri, meydanla birleşen toplu taşıma hatları… Kâğıt üzerinde bunların hepsi bize ait. Ama pratikte, bariyerler, turnikeler, özel güvenlik protokolleri, sponsorluk sözleşmeleri ve “yasak-uyarı” tabelalarıyla örülen bir labirentin içindeyiz. Kamusal alan, tabelada “açık” yazdığı için değil; karar alma, ifade, buluşma ve dönüşüm imkânı sunduğu için kamusaldır.
Pseudo-Kamusallık: AVM Atriyumları, Site Meydanları ve “Giriş Ücreti Olmayan” Özel Alanlar
AVM atriyumlarında çocuk konseri izleyebilirsin ama politika konuşamazsın. “Site meydanında” yürüyebilirsin ama pankart açamazsın. Buralar “herkese açık” görünse de kuralları özel yönetimler belirler; gözetim kameraları, “rahatı bozan davranış” maddeleri ve anında müdahale yetkisiyle. Bu, kamusal alanların özelleştirilmiş kopyalarıdır: kalabalık var, vatandaş yok; hareket var, söz yok.
Güvenlik Söylemi: Kimi Koruyor, Kimden Korumuyor?
“Güvenlik” her şeyin sihirli anahtarı gibi sunuluyor. Fakat kim için güvenlik? Kadınlar için gece güvensiz sokak, engelliler için erişilemeyen kaldırımlar, çocuklu aileler için parkta bakım alanı eksikliği varlığını korurken; megafonla “lütfen dağılın” anonsu pekâlâ çalışıyor. Demek ki güvenlik, çoğu yerde düzenin rahatı için var, kamunun hakkı için değil. Turnikeler ve yasak listeleri, kimin kamusal alana kabul edilip edilmeyeceğini belirleyen bir filtredir.
Ekonomi–Mekân İlişkisi: Meydanlar Pahalılaşırken Kamusallık Ucuzluyor
Gentrifikasyon dalgası, “parlayan semt” masallarıyla meydanları gayrimenkul afişine çeviriyor. Yeni kafe ve butiklerin açılması kötü değil; ama kiralar artarken, sokak sanatı “marka estetiği”ne, gece festivali satın alınabilir deneyime evriliyor. Kamusal alan, tüketim potansiyeli kadar değer görüyor; orada kalmanın, tartışmanın, örgütlenmenin değeri düşük kalıyor. Peki “Kamusal alanlar neresi?” sorusunun cevabı, POS cihazının gölgesinde mi belirlenecek?
Dijital Kamusal Alan: Algoritmaların Meydanı
Sosyal medya platformları kendini “dijital kamusal alan” diye pazarlıyor. Oysa görünmeyen moderasyon kuralları, reklam verenlerin hassasiyetleri ve algoritmik sessizleştirme riskleri, kamusallığı koşullu kılıyor. Evet, orada toplanıyoruz; ama mikrofonun şiddetini platform ayarlıyor. Fizikî meydanda zabıta, dijital meydanda algoritma… İkisi de sınır çiziyor.
Hukuki Metin vs. Gerçek Hayat: Kâğıt Üzerindeki Hak, Zemindeki Eşik
Yasalar “toplanma, gösteri ve ifade” haklarını tanır; ama başvuru prosedürleri, anlık kısıtlamalar, “trafik güvenliği” gerekçeleri derken, meydan bir anda “asayiş alanı”na dönüşür. Kütüphane bile, “sessiz ol” levhasıyla yetinmez; kimliğini, adresini, hatta davranış kodunu ister. Hak ile kullanım arasında kalın bir bürokrasi şeridi uzanır.
Kamusal Alanların Zayıf Bağlantıları: Neden Kırılganlar?
- Erişilebilirlik Eksikleri: Rampası var, ama eğimi standarda uymuyor; metro var, ama asansör bozuk; park var, ama gölge yok.
- Temsil Sorunu: Karar masalarında hep aynı yüzler. Karar verilen alanı kullanan çocuklar, göçmenler, yaşlılar, bakım verenler nerede?
- Şeffaflık Yoksunluğu: Kim planladı, bütçe nereden, sponsor kim, karar nasıl alındı? Cevaplar muğlaksa, kamusallık da muğlaktır.
- Etki Yokluğu: “Güzel etkinlikti” deniyor; peki sonra ne değişti? Parkta yeni ağaç mı, kütüphanede yeni raf mı, meydanda yeni gölge yapısı mı?
Asgari Kamusallık Kriterleri: Bir Kontrol Listesi
- Serbest ve Meşru İfade Alanı: Yalnızca eğlence değil; itiraz, öneri ve müzakere için somut mekanizmalar.
- Erişilebilir Tasarım: Rampa, asansör, tuvalet, gölgelik, oturma; işaret dili ve açık yönlendirme.
- Şeffaf Planlama: Açık veriyle paylaşılmış bütçe, ihale, bakım takvimi.
- Güvenlikte Orantılılık: Gözetim değil, güvende hissetme için asgari ve ölçülü tedbir.
- Sürekli Geri Bildirim: QR kodlu anket, açık rapor, taahhüt–zaman çizelgesi.
Tartışmayı Alevlendirecek Sorular
- Bir mekân “kamusal alan” sayılmak için hangi üç şartı mutlaka sağlamalı?
- AVM atriyumu ve site meydanı gerçekten kamusal mı, yoksa yalnızca kalabalık taklidi mi?
- “Güvenlik” gerekçesiyle getirilen kısıtlamalar, kimin sesini kısmak için kullanılıyor?
- Kamusal alanlarda harcanan bütçe, bölgede yaşayanların günlük ihtiyaçlarını mı karşılıyor, yoksa marka imajına mı çalışıyor?
- Dijital platformlar, kamusal tartışmayı görünmezce kurgularken buna nasıl karşı koyacağız?
Kamusal Alanı Geri İstemek: Üç Somut Hamle
1) Mahalle Bazlı Ortak Tasarım
Meydan, park, sahil düzenlemesinde ön-katılım şart: çevrimiçi/yerinde forum, çocuk ve yaşlı dostu atölyeler, bakım verenlere uygun saatler. Tasarım kararları, yalnızca mimar–müteahhit ikilisinin değil, mahallenin ortak aklıyla alınmalı.
2) Şeffaflık ve Hesap Verebilirlik Panosu
Her kamusal alanda, QR kodlu canlı pano: bütçe, bakım planı, ihale bilgisi, sorumlu kişi, şikâyet–öneri formu. Şikâyetlerin yanıtlanma süresi açıkça izlenebilir olmalı.
3) Gözetim Değil, Güvende Hissetme
Kamera sayısını arttırmak yerine aydınlatma, görünürlük, çağrı noktaları, gece ulaşımı ve topluluk görevlileri ile “korkmadan kalma”yı sağlayın. Güvenlik, cezalandırma refleksi değil, katılımı mümkün kılan altyapı olmalı.
Son Söz: “Kamusal Alanlar Neresi?” Sorusu, Kime Sorduğunuza Bağlı
Eğer yanıtı yalnızca yönetmelik, marka ve güvenlik konuşursa, kamusal alan yağmurdan kaçtığın bir saçak kadar daralır. Ama yanıtı kullanıcılar, komşular, çocuklar, işçiler, öğrenciler, yaşlılar birlikte verirse; kamusal alan kalma, konuşma ve değiştirme hakkının mekânı olur. O halde soru açık: Meydanı vitrinden mi, yoksa yurttaşlıktan mı kuracağız?